Dylan Thomas Cikli me Poezi te shqiperuara nga Arjan A. Bejko

Ky cikël me poezi të përkthyera ka dalë në revistën letrare Mehr Licht Nr.37

In Country Sleep
Në gjumin e vëndlindjes 

Kurrën e kurrës, vajza ime, që nget kalin larg dhe afër
Në botën e përrallave rreth vatrës, të shqiptuara në gjumë,
As mos ki frikë, as mos beso, që ujku me skufje te bardhë si dele
Kërcen, blegërin ashpër dhe do të hidhet përpjetë gëzimplotë,
Jeta ime, jeta ime
Jashtë strehës së tij me gjethe pushbuta, në vitin vesëlagur
Të hajë zemrën tënde në shtëpizën e pyllit të trëndafiltë.

Fli mirë, përgjithnjë, ngadalë dhe thellë, folur rrallë dhe urtë,
Vajza ime, që endesh natën, mes trëndafilash dhe në vëndin
E përrallave me këpuce hekuri; as pataruajtësi as derri nuk do të
Shndërrohen në një mbret koteci ose në një katund zjarri
Dhe në princ akulli
Për të kërkuar zemrën tënde si mjalti, para lindjes së diellit
Në një shkurrishte djemsh me unaza dhe patokësh, sqepmprehtë dhe djegës

Të pafajshmit në pyllin me rrënjët në koritë nuk të presin varg
Të ngulur në shtylla, tek qajnë për ty, të shqyer mes puplash.
Nga jargët e shtrigës fshesëkaluar, ty të mbron dega e fierit
Dhe lulet e gjumit te fshatit me gardhin e gjelbër të pyllit
Qëndro e fortë, e qetë
E sigurt dhe njerëzore, përballë lehjeve të vrervjellësve
Kurrë vajza ime, kurrë mos beso, derisa në gjumë pikëllimin e këmbanës

Të ndjesh, as mos ki frikë, që hija e bëshme dhe fjala magjike,
Do të sfilisin dhe borëzbardhin gjakun tënd, kur ti nget kalin larg dhe afër.
Sepse kush humbet fillin paburrërisht në brezin pyjor malerrethuar
A po rrëshqet në Hënën e Lugut si rrezehëne që jehon qartë
Nga pusi yjestolisur?
Një kodër preku një engjëll. Nga qelia e shenjtorit lëvdon
Zogu i natës mes kuvënde murgeshash dhe kupola gjethesh

Pemën e tij me gjoks gushkuqi. Tri Shën Mëri-të midis rrezeve
Shënjtëroren e shënjtë, syrin e gjallesave të pyllit
Rruaza perlash numëruar në shi dhe fantazmën e vrëngër,
Qyqen me këngën e kobshme. Dhelpra dhe zabeli gjunjëzohen para gjakut
Tani përrallat lëvdojnë
Dritën e yjeve mbi livadh dhe gjatë natës zhveshin fabulën
Mbi tryezën e Zotit me bar kacavjerrës. Posaçërisht mos iu tremb



Ndonjëherë, në në asnjë rast, ujkut në skufjen blegëritëse fshehur
As princit noçkëmadh, në fermën e potershme, brënda lëvozhgës
Dhe baltës së dashurisë, por kusarit të butë si vesa.
Fshati ështe i shenjtë, shijoje këtë cilësi të tij! Mëso
Se blerimi është i mirë
Poshtë Hënës, që bluan lutjet, në pyllin e trëndafiltë
Mbrohu me këngë, me lule dhe plot kënaqësi, ti mund


Të shtrihesh në hijeshi. Fli, në qetësi, biseduar në shtëpinë e ulët
Prej druri të përkulshëm si ketri, poshtë të linjtave dhe kashtës së çatisë
Dhe yllit, që rri i bekuar, edhe kur ti nxiton, nga katër erërat
Rrethuar, pranë hijes që tretet dhe kërcitjes në llozin e derës
Freskoje betimin tënd
ashtë errësirës me sqep dhe këmbë pate dhe degëve të thyera!
Të jesh e sigurt! Kusari do ta gjejë shtegun fshehtas dhe pagabuar

Fshehtas si bora dhe ëmbël si vesa, mbështetur mbi gjëmb,
Këtë natë dhe Natën e Madhe të flesh derisa këmbana e rreptë
E kullës të flasë dhe të kumbojë përmbi stallat
E përrallave të vatrës sime, ku dashuria ime e fundit dhe shpirti shëtisin
Mbi ujra të grabitura
Këtë natë dhe çdo natë, derisa Ylli i Ndritur, në të cilin u linde
Njëherë e përgjithmonë të gjejë rrugën, kur bie borë,

Shi, Breshër mbi lëkurë dhensh, brymë që rend mbi luginë,
Mes stallave kashtëarta, kur veson , mbi grimca pluhuri
Në pemën e mollës, bluar imët nga era dhe mbi ishujt e shkelur
Nga gjethet e agimit, kur ylli bie, kur fara
Me flatra e Mollës
Rrëshqet, ulet dhe lulëzon në plagën tënde të hapur,
Kur bota rrëzohet, qetësisht si Cikloni i Heshtjes.

Nata dhe dreri sipër reve, mbi kullën e barit
Dhe flatrat e zogut Rok, me kordele feste
Saga shëtitëse e Lutësit! Dhe lart atje mbi erën
Këmbëlepur, Sorrat
Rrëmojnë, nga tempujt e nxirë ngritur, Librat e Shenjtë
Të Zogjve ! Ndërmjet gjelave si zjarr Dhelpra e kuqe

Digjet ! Nata dhe vena e zogut me kyçin puplor si gjëmbi
I pyllit! Si fyell bariu vlon gjaku në gjethet e thurura!
Rryma e shkurrnajës eshtërzezë si rrobe prifti dhe mëngët
shpuese të ngricës,
Të zhaurimës së bilbilit dhe përrallës! Tutje fantazma e braktisur
E ferrave të korijes, coptuar për të kënduar, këmishëbardhë

Në kodrën e qeparisave! Gjallëri dhe përrallë në oborrin
E shumëshkelur, ku mbi bucelë bie shi dhalle! Predikimi
I gjakut! Damari i Zogut Klithës! Legjenda prej Tritonit
Te Serafimët
Vallzues! Sorrat predikuese! Rrrëfejnë këtë natë për atë
I cili vjen i kuq si dhelpra dhe pabesisht si era thembërlehtë



Shkëlqimi i muzikës! E përgjumur shpinëzeza pulëbardhë
Fluturon mbi valë me sytë plot rërë! Mëzi vrapon mbi Liqenin
E barit të shkundur, heshtur, mbi patkoin e çizmeve të hënës
Mbi vragën e erës në det
Muzikë elementesh, që krijon një mrekulli
Tokë, Ajër, Ujë, Zjarr, që kendojnë për Veprën e Bardhë

Flokëarta e grunjtë, thesari im po fle, bashkë me vijëzën
E syrit të kaltër, në shtëpinë me kurorë drite, e veçantë, mbi kalë
Në majë të kodrës, e mbrojtur, e bekuar, e vërtetë dhe tepër urtë
Qielli i shpalosur
Mundi të kapërcente planetet, këmbana loton, nata picërron sytë
Kusari rrëzohet mbi të vdekurit, lehtë, si vesa e pashmangshme

Vetëm për rotullimin e tokës, në të sajën, hirëplotën
Zemër! Ligësisht, ngadalë duke përgjuar rrahjet e plagës së saj,
Që sillet rreth diellit, vjen ai për të voglën time, si borë e sajuar
Pikërisht ai
Rrëshqet drejt bregut plot lule, si deti i bindur ndaj vesës
Dhe padyshim çan ai detin, si një re në formë anijeje. Oh! Ai

Vjen i përgatitur, jo për t’i vjedhur vajzës sime plagën e saj
Që fryhet si batica, as shëtitjet me kuaj, as sytë dhe flokët flakërues
Por besimin e saj, në natën pa mbarim dhe sagën e predikuesit
Vjen ai të marrë
Besimin e saj, këtë natë të fundit, për qejfin e tij të përdhosur.
Ai vjen ta çojë atë në një diell të paligjshëm, që të zgjohet

E zhveshur dhe e flakur, duke vuajtur, që ai nuk kthehet.
Njëherë e përgjithmonë, për fjalën e dhënë, beso dhe ki frikë
Jeta ime, se ai vjen këtë natë, natë e pafund, jeta ime
Që kur ti u linde:
Por këtë natë, ti zgjohesh nga gjumi i fshatit, këtë agim dhe plot të tjerë
Me besimin e pavdekshëm, si britma e diellit të sunduar.

I Dreamed My Genesis
Endërrova krijimin tim

Endërrova krijimin tim, trupdjersitur duke çarë
Përmes guackës rrotulluese, fuqimisht
Si motor muskujsh shpues, duke ngarë
Mes fytyrës dhe nervave tejtendosura.

Gjymtyrëhollë në masën e krimbit, zvarritur
Prej mishit të prerë, limuar
Mes hekurishteve në bar, metal
I diejve në natën njerishkrirëse.

Trashëgim i venave vluese, strehë esence dashurie,
Krijesë e çmuar e eshtrave të mija,
U solla rrotull globit tim gjenetik, udhëtim
Me marsh të parë, përmes njeriut natëkafshuar.

Endërrova krijimin tim dhe vdiqa sërish , cifla predhash
Përplasur në zemrën përparuese, çarje
Në plagët e qepura, në erën baltëmpiksur, gojëmbërthyer
Vdekja mbi fytin që kapërdiu gazin.

I mprehur nga vdekja e dytë shënova kodrat, të korrat,
Rrënjët helmuese dhe tehet e ndryshkur.
Gjaku im mbi kufomën e kalitur, më imponon
Një përleshje të dytë, për të dalë mbi barin.

Dhe energji rodhi në lindjen time, i dyti
Rrugëtim i skeletit dhe
Rroba të reja për shpirtin lakuriq. Burrëri
E pështyrë nga dhimbja e rivuajtur.

Endërrova krijimin tim djersëmbytur, rrëzuar
Për së dyti në detin ushqyes, duke u çuar,
Konservim i Lotit të Adamit, deri në vizionin
E fuqisë së njeriut të ri, kërkoj Unë…Diellin.

And Death Shall Have No Dominion
Dhe vdekja nuk na sundon më

Dhe vdekja nuk na sundon më.
Të vdekurit, çveshur bëhen një
Me bijtë e erës dhe hënës së ngrënë;
Kur eshtrat pastrohen e të bardha shkojnë
Turmat me yje në brryla e këmbë,
Megjithëse çmënden, plot gjëra mësojnë.
Në det të fundosur, i tërheq lartësia;
Dashnorët humbasin, por jo dashuria;
Dhe vdekja, nuk na sundon më.

Dhe vdekja nuk na sundon më
Poshtë nën rryma të ndryshme detare,
Ata që prehen nuk treten si era;
Prej torturës përdredhur, kur indet këputen,
në rrotë mbërthyer, përsëri nuk thyhen;
kur shpresa në zemër ndahet dy pjesë,
dhe djalli një brirësh kalon përmes;
duke coptuar fund e fillim; ata nuk ndalen;
Dhe vdekja nuk na sundon më.

Dhe vdekja nuk na sundon më
Pulbardhat nuk ju a çjerrin veshët
As dallgët, që zhurmshëm rrahin brigjet;
Ku çel një lule nuk ka më rivalë
Stuhia dhe shiu i bien mbi ballë;
Megjithëse të çmëndur, të vdekur, si hekur,
Kokat e tyre çekiçë mes luleshqerrash;
Godasin diellin, derisa ai thyhet,
Dhe vdekja nuk na sundon më.


Love In the Asylum
Dashuri në çmendinë

Një e huaj vjen,
Ndan dhomën me mua në shtëpinë e fantaksur.
Vajzë e lajthitur si zogjtë.

Natës, i mbyll derën me dorën pendëlehtë
Shtangur në kaosin e shtratit
Duke endur pallatin qiellor, me Retë e Fatit.

Asaj i duket, se futet në dhomën e ankthit
pa fund, si vetë vdekja.
Ose shalon oqeanin e trilluar, në kthinën e burrave.

Nga djajtë e zaptuar.
Le dritën e rreme të futet mbi murin e gjallë,
Në qiejt e magjepsur.

Dhe fle në tharkun e ngushtë; tani mes pluhrave.
Ajo përplaset me vullnetin e saj,
Në truallin e çmendur, holluar prej lotëve të mi.

Dhe fort nga krahët e dritës pushtuar,
vuaj ëmbël, pa mëkatuar
Vegimin e femrës së parë, që yjet ndezi zjarr.

Before I Knocked
Para se të trokisja

Ende pa dalë, lash’ të hyjë mishin
Mitrën rrëmova, duarlagur
Pa formë isha, ngjaja me ujin
Që Poçja e Natës, kish mbledhur
Vëlla i vajzës së Mnethes isha
Motër e krimbit që bëhej baba.

Pranverë shurdhër, verë harruar
Hënes e diellit s’i dija emrin.
Rrahu posht mishit zëmra, mbuluar.
Ende i shkrirë, njoha krijimin
yjet e plumbta, çekiçin e shiut
Nga Ati mbajtur, në kupë të qiellit.

Mësova unë të kuptoj dimrin,
Borën e dlirë, breshërgoditur
era si nusja, që ndjek pas dhëndrin,
me vesë ferri kish trokitur.
Venat rrodhën drejt Lindjes me erën,
njoha pa lindur natën dhe ditën.

Ende pa lindur njoha lëngimin.
Eshtrat zambak, sirtar ëndërrshuar
U spërdrodhën përmbi shifrimin
Dhe mishi u pre duke kaluar
Trekëmbëshin si kryq mbi mëlçin,
Mes ferrash në trurin e shtrydhur.


Para indeve, ma njohu etja fytin,
Rreth cipës, pusit damarfryrë,
Ku fjalët dhe ujrat përzjeheshin
Saktësisht, dhe gjaku humbte ngjyrë.
Zemra kish dashuri, barku uri
Nuhata krimba te jashtëqitja e ndyrë.

Koha flaku të vdekshmin krijim,
Të sillet, të mbytet në dete,
Të fshetat e kripës kisha synim,
Baticat, që kurrë s’panë brigje,
Unë, që isha i pasur, u bëra më i pasur
Etjeshuar në vreshta dite.

I lindur nga mishi, prej hijes.
As hije as burrë, hije e vdekshme
Më flaku poshtë krahu i mortjes,
Gjatë rrugës së përkohshme.
Frymë, që i sjell të Përtejmes
Mesazhe nga Krishti, të kobshme..

Ti që puth Kryqin dhe Altarin
Kujtomë mua dhe mëshiro atë,
që si mburojë m’i kish eshtrat e mishin,
kur prehrin e nënës shëtiste me nge.

In my craft or sullen art
Puna ime ose Arti i prapë


Puna ime ose Arti i prapë
Krijuar në natën e qetë,
Ku vetëm Hëna sheh me inat,
Dhe të dashurit shtrirë në shtrat,
Plot halle mbushur i kanë krahët.
Unë punoj në dritën këngëplotë,
As për ambicje, as për kafshatë
As që të dukem, dhe joshjen të shes
Në skena fildishi,
Por me shpërblimin e thjeshtë
Të zemrës së tyre të fshehtë.


Nuk shkruaj për burrin krenar, të veçuar
Por as për hënën fytyrëthartuar,
Mbi fletë të holla. si shkuma e detit
As për të mjerët, që hidhen nga kulla
Bashkë me bilbilat dhe lutjet e tyre,
Por për dashnorët me krahë të shtrira,
Rreth mjerimit të moshës rinore.
Ata ty s’të japin as pagë as çmim,
Dhe punës tënde asnjë vlerësim.

I fellowed sleep
Renda pas gjumit

Renda pas gjumit, që me puthi në ballë,
La lotin e kohës, te sytë e fjetësit,
Shkoi drejt dritës, m’u kthye si hënë.
Kështu thembërmatur ndoqa njerinë,
Zbrisja mes ëndërrash, i ngjitesha qiellit.

Braktisa tokën dhe motin ngjita zhveshur,
gjeta një truall të dytë larg yjeve,
Dhe qamë bashkë, me një hije tjetër,
Me sytë prej nënash, mbi majat e pemëve;
E lashë këtë truall, lehtë si pendë e vjetër

Globi Etërve troket në anije dhe këndon
Toka ku shkelim, e rriti babain tënd
Por aty ku shkelim, hapi ëngjëllor kumbon
Të ëmbla fytyrat atërore , në krahët e tyre
Janë burra ëndrre, merr frymë dhe ata treten

U tret hija krah meje, me sy prej nënash,
I shtyrë nga frymë engjëjsh, u përhumba
Në bregun e reve të hijes varrmihëse;
Miqtë e mi të ënderrave në shtrat i dërgova
Ku flenë dhe gjë s’dinë për hijen e tyre.

Më tej gjithë problemet e ajrit, gjallëruar
Ngrenë lart një zë, që kacavirret fjalëve,
Peshkova vegimin me dorë e flokë,
Sa i lehtë gjumi mbi yllin e përbaltur
Sa i thellë zgjimi në retë e përbotshme.

Tutje, shkallë orësh rriten drejt diellit,
Çdo trokitje dashuri, që në fund venitet,
Zentimetrat njollosur nga gjaku i njeriut.
Ende një plak i krisur, hijes së tij i ngjitet
Ndërsa shpirti i etërve, po i ngjitet shiut.

Do Not Go Gentle Into That Good Night
Mos shko shpenguar në të mirën natë


Mos shko shpenguar në të mirën natë,
Pleqëria shkrumbohet, kur dita largohet;
Shpërthe! Shpërthe, që drita vdekje të mos ketë!

Të urtët, afër fundit, territ i japin të drejtë,
Se fjala e tyre kurrë nuk shkrepi rrufe,
Mos shko shpenguar në të mirën natë.

Të mirët, kur plaken, rrëfejnë: Sa qartë!
Prapësitë e tyre, në lëndina të blerta
Shpërthe! shpërthe, qe drita vdekje të mos ketë!

Të egërit sunduan, lëvduan diellin e zjarrtë,
Vonë e panë, se rrugën me brenga i zunë,
Mos shko shpenguar në të mirën natë.

Të vrazhdët buzë vdekjes, të verbër, pa dritë,
Panë sytë e shuar, të ndrijnë si meteorë,
Shpërthe! shpërthe, qe drita vdekje të mos ketë!

Dhe Ti, Ati ynë, në Lartesin’ e Trishtë,
Mallkomë, bekomë me Lotin e Rreptë, të lutem!
Mos shko shpenguar në të mirën natë.
Shpërthe! shpërthe, qe drita vdekje të mos ketë!

Roza fatale

Në hyrje të Shkodërloces mikpritëse, mbi shpinën e gjelbërt të një kodre krenare, nusëron kështjella legjendare e Rozafës.
Muret e saj të lashta, të gërryera nga koha, lufta dhe rreshjet janë rinuar pjesërisht me arna restaurimi. Pamja e tyre e tjetërsuar të kujton bukuroshet artiste të plakura, të cilat luftojnë me thikë në dorë të kirurgut, për të fshirë nga faqet e tyre ngjyrë dheu gjurmët e kohës dhe rudhat e moshës. Ashtu të heshtur, se muret kanë veshë por jo gojë, ata dëshmojnë se e vjetra me të renë, duan apo nuk duan, janë të detyruara të bashkëjetojnë, duke pranuar, duruar dhe toleruar njera-tjetrën.
Gurët gri mijravjeçarë mundohen të fshihen disi në sfondin e përgjithshëm të kështjellës, duke lënë historinë dhe logjikën (por jo historibërësit) të flasin për ta. Gurët, guralecët dhe guraçokthët e rinj nuk janë aq modestë sa të vjetrit. Ata spikasin kudo, në ballë dhe në qoshetë, si deputetet midis turmave mitingdashëse dhe mburren ashtu si disa politikane (të cilëve më shumë u vlejnë kostumet se fjalimet), me fortësinë e materialit të tyre, i cili ndonëse nuk ka kurrfarë vlere historike, zbardhon dhe shkëlqen aq shumë sa të vret sytë. E përbashkëta e gurëve është vetëm origjina e tyre. Ata janë shkulur në mijvjeçarë të ndryshëm nga zemra e malit të Taraboshit. Vizitorët, që marrin mundimin të ngjiten në kullën dominuese të kështjellës, shpërblehen me një pamje të rallë fantazinxitëse, si nga ana e qytetit ashtu edhe nga ana e liqenit të Shkodrës. Lumejtë e Drinit, Kirit dhe Bunës i vinë kështjellës rrotull, si mëtonjësit Penelopës, duke e adhuruar atë së largu me një dashuri platonike, me shpresë se dikur mund ta shtërngojnë atë në krahët e tyre të ujshëm. Ashtu si gratë e bukura edhe kështjellat e lashta janë të përfolura, të idealizuara, të adhuruara dhe të intriguara, por gjithmonë mbeten të fshehta rreth tyre, të cilat shkrimtarët mundohen t’i zbërthejnë me intuitë, analizë psikologjike dhe imagjinatë pesëdimensionale, ku përveç tre koordinatave karteziane dhe kohës nevojitet edhe ndjenja. Vellua misterioze e padukshme e harresës, që mbështjell të kaluarën e kështjellës, ka diku një vrimë të vogël, nga e cila mund të shihet turbull, e shtypur dhe deformuar nga pesha e kohës, Legjenda e Murosjes të Rozafës.
Murosja, zot të qofshim falë, nuk është një shpikje shqiptare. Rasti i murosjes së Rozafës është i vetmi në gojëdhanat, thashethemet, legjendat dhe faktet mbi ndërtimet (me leje ose pa leje) në Shqipëri.
Murosjet e para thuhet se i kanë bërë japonezët, të cilët groposnin vajza të bukura në muret e ndërtesave, për të siguruar qëndrushmërinë e tyre.Të njohura janë gjithashtu rastet e mbylljes për së gjalli të shërbëtorëve në piramidat egjyptiane apo murosjes së mijra punëtorëve të ndërtimit në Murin e Madh Kinez.
Në Ballkan kanë mbirë dhe lulëzuar aq shumë legjenda murimi, sa është e vështirë të gjesh burimin origjinal të kësaj gojdhane, me ujin e së cilës shume vënde përpiqen të vadisin truallin e tharë të folklorit të tyre. Por edhe në mesjetën barbare, pothuaj në të gjithë Europën, kanë ndodhur murosje të panumërta, që i kalojnë kufijtë e legjendës. Vajtimet dhe lutjet e vajzave dhe nuseve të mjera, që u murosën asajkohe pa mëshirë, prekin edhe sot zemrat e baballarëve, vëllezërve, bijëve dhe bashkëshortëve të qytetëruar. Mëkati i vetëm i vajzave të murosura ishte refuzimi i dhëndrrit të propozuar ose ndonjë dashuri e fshehtë. Për të tilla gjëra nuk të falnin dikur as në Gjirokastër. Atje në vënd të murosjes, të mbysnin me jorganë, në jug, si në rastin e përshkruar nga Kadare:
“Roksanë, e bukur Roksanë
Të mbytën me ca jorganë.“


Sa më të shumta janë historitë dhe legjendat e murimit, aq më e qartë bëhet tablloja mjerane e shtigjeve qafëthyese të zhvillimit, nëpër të cilat ka kaluar qytetërimi.
Legjenda e murosjes rumune, bën fjalë për 10 mjeshtra ndërtues, që u caktuan nga konti Negru Voda (shqip – Uji i Zi, ndoshta nga Çorovoda e Skraparit me origjinë), të ndërtonin një manastir. Ata kërkuan të ndërtonin mbi rrënoja të vjetra, që të kursenin mundimin e hapjes së themeleve. Diku gjetën atë që kërkonin dhe nisën nga puna. Ata ndërtonin ditën pa u lodhur, por natën shëmbej gjithçka.
Manole, muratori më punëtor dhe djali më i shkathët, pa një ëndërr ku ju bë e qartë, se nëse nuk flijohej një nga gratë e punëtorëve, manastiri nuk do të ndërtohej kurrë.
Manole ju tha shokëve për ëndrrën dhe ata reaguan sipas mëndjes së ngushtë dhe shpirtit të zi që patën. Në vënd që të largoheshin dhe të ndërtonin diku tjetër dhe të mos flijonin asnjë nga gratë, ata i shkuan deri në fund ëndrrës mashtruese të Manoles dhe e bënë me fjalë burri-burrë dhe besa-besë ( betim që mbetet shpesh vetëm në fjalë) të mos u thoshin asnjë fjalë grave të tyre. Kështu të parën që do t’u silltë bukë ata do ta ngjeshnin me gurë. Nëntë nga «burri-burrë dhe besa-besë» të betuarit ju thanë grave të tyre dhe ato u vonuan enkas në përgatitjen e bukës.
Vetëm dritëshkurtri Manole nuk i tregoi së shoqes, e cila sipas gojdhanës ishte me e bukura, më e mënçura dhe më e shkathta e grave.
Nga kjo lexuesi del menjëherë në konkluzion se nga 10 rumunë, nëntë prej tyre nuk e mbajnë fjalën e dhënë.
Ka dhe një version të përmirësuar ku asnjëri nuk i tha grave ( të gjithë mëndjeshkarë këtë rradhë), por rastësia vendosi flijimin e gruas së Manoles.
Në rastin e parë mund t’i falësh dhe kuptosh disi mjeshtrat rumunë, se me të drejtë mund të thuash: “Të dhjefsha fjalën e dhënë para njerëzve të familjes!”
Në rastin e përmirësuar, kur të dhjetë rumunët mbajnë fjalën e dhënë, shkaku mund të jetë shpirti i nxirë i tyre. Ndoshta nuk i thanë grave, se ndoshta sejcili ka shpresuar në heshtje, që bukën ta sillte e para gruaja e tij.
Në fund të legjendës ata marrin si kolektiv atë që meritonin.
Konti i kënaqur nga bukuria e manastirit, por edhe i shqetësuar se ata mund të ndërtonin diku tjetër një më bukur se ky, ju drejtohet si pa të keq:
“Shumë bukur, goxha mirë! Por a jeni në gjendje të ndërtoni edhe më bukur se kaq?
“Natyrisht!”- i thanë ata (sepse mburrja, ashtu si cmira, kanë lindur në Ballkan).
” Këtu vetëm përmirësuam teknikën, manastiri tjetër do të jetë edhe më i përkryer“.
Konti i tërbuar i prishi skelat e ndërtimit dhe ata mbetën të gjithë në çatinë e lartë të manastirit. Me shpresë se mos fluturonin, sajuan disa krahë me copra dërrasash e kashte të mbetur në çati dhe u hodhen një e nga një drejt vdekjes.
Nëntë muratorët u bënë shkëmbenj rreth manastirit, ndërsa Manole u bë një liqen me ujë të kripur nga lotët e së shoqes.
Edhe bullgarët kanë një legjendë me një Manole brënda, i cili merr gjithashtu në ëndërr porosinë për murosje. Manole i Bullgarisë, me dy vëllezërit e tij ndërtuan qytetin Smilen dhe murosën në themelet e kështjellës gruan e Manoles, si i vogli që ishte.
Mjeshtri hungarez Klemens dhe dymbëdhjetë muratorë ndërtuan qytetin Deva.
Kur pa se punimet nuk ecnin, mjeshtri vendosi vetë, pa parë ëndërr, se gruaja e tij duhej të flijohej.
Në Greqi 40 mjeshtra dhe 60 punëtorë (diku tjetër thuhet 25 mjeshtra dhe 60 punëtorë) ndërtonin urën e Artës mbi lumin Araktos. Edhe kjo urë shembej natën dhe ndertuesit nuk dinin nga t’ja mbanin. Papritur atyre ju del një zog fantazme dhe ju flet me zë njeriu:
Pa sakrifikuar gruan e kryemjeshtrit, që eshtë më dembelja në sjelljen e bukës për punëtorët, nuk mban ura por vazhdimisht do të shëmbet. Mjeshtri u pre në fytyrë, sepse gruaja vërtet nuk ishte punëtore e madhe, por ishte shumë e bukur dhe kishte disa aftësi dhe cilësi të veçanta, që e rrotullonin mjeshtrin si marionetë në duart e saj të buta. Ai porositi një bilbil t’i thosh të shoqes të vinte sa më ngadalë dhe urën ta kalonte duke tërhequr këmbët zvarrë. Por bilbili, ndoshta i mashtruar ose i kërcënuar nga zogu fantazmë i thotë asaj të nxitojë sa më shpejt. Në këmbët e kollonës kryesore të urës u muros edhe gruaja e kryemjeshtrit ashtu si ishin murosur edhe dy motrat e saja, njëra në Danub dhe tjetra në Eufrat.
Në Maqedoni ndërtojnë tre vëllezër të drejtuar nga një mjeshtër. Vëllai i madh vendos që të flijohet nusja e vëllait të vogël.
Murimet vazhdojnë të vinë rrotull, si fantazma nëpër Ballkan. Tre vëllezër serbë, djem të një mbreti, nuk kishin ku të ndërtonin dhe vijnë të ndërtojnë në Shkodër.
Do ti që edhe këtyre ju shëmbej natën puna e ditës. Një zanë mali serbe (se çfar desh ajo në Shkodër e di vetëm ajo dhe shkrimtari që e lindi) i thotë vëllat të vogël Vukshanit, se pa gjetur binjakët legjendarë Stojan dhe Stojana nuk do të mund të ndërtonin më tej. Mirpo Stojanin dhe Stojanën s’kishte djall që i zinte, se ata ishin dreqi vetë, kështu që vëllezërve serbë ju mbeti murosja si e vetmja mundësi për qëndrueshmërinë e ndërtimeve. Thuajse si gjithmonë edhe këtu e pësoi nusja e vëllait të vogël. Do të më pëlqente që kjo histori të mbaronte këtu dhe në shqiptarët të mos kishim të bënim fare me llahtarën e murosjes. Do të ishte feja vetë që e vetmja murosje në truallin shqipëtar të ishte kryer nga duart e serbëve. Por edhe ne, si të gjithë ballkanasit, nuk të falim gramin për punë legjendash.
Si përmbajtje, ballada e murimit është më e përbindshmja nga të gjitha gojëdhanat. Bashkë me nusen e re dhe të ardhmen e saj, aty u gropos edhe dashuria e saj për të voglin e porsalindur.
Ah, të kishte vërtetë jashtëtokësorë, dhe ata të ishin aktorët dhe faktorët e murosjes, që banorët e rruzullit tokësor të mos kishin fare lidhje me këtë mizori po aq të përbindëshme sa kanibalizmi!
Por legjendat (në dukje përralla me zana, kuçedra, shtojzovalle, shtriga, trima me yll në ballë dhe djaj me brirë) kanë vlerën dhe mbivlerën e tyre. Ato tirren e përdridhen aq hollë me majë penash si grepa, sa me to thuren pretendime territoriale, tapi kështjellash dhe leje shfryzëzimi.
Në moshën fëminore e kisha parë disa herë kështjellën e Shkodrës, pa guxuar t’i afrohesha vendit, ku thuhej se ishte murosur Rozafa.
Në vitet e rinisë, diku rreth viteve 80’, vendosa ta vizitoja kështjellën në fjalë, me mendimin, që kësaj here të shoh edhe gurët murosës.
Në tren kisha përballë një burrë në moshë të thyer, i cili tërë kohës dridhte duhan dhe me cigaret e holla, përgatitur nga gishtat e trashë nyje-nyje, mbushte një kuti të gdhendur argjendi. Jo larg nesh dikush kishte hapur një radio «Iliria» në kupë të qiellit dhe po dëgjonte muzikë popullore. Edhe sikur të mos doje të dëgjoje, tingujt e lartë bashkë me tekstin e këngës, të depërtonin me dhunë përmes veshëve fatkeq dhe të pafajshëm.


Laçi, Bruçi dhe Uraka
Se ç’na jan bashkue.......


Burri duhandredhës ngriti jakën e palltos, sikur të donte të mbronte disi veshët e tij të vegjël nga tingujt uzurpatorë. Mua mu kujtua një dramë e realizmit socialist (dëgjuar në emisionin teatri në mikrofon ), kur një eskavatorist i dashuruar ndiste eskavatorin që pa gdhirë (si sinjal në vënd të fërshëllimës) dhe fshatarët që shihnin për herë të parë eskavator me sy i thërrisnin të zemëruar:
“Shuaje more atë traktor, se na zgjove kalamajt“!
Eskavatoristi qeshte e zgërdhihej, pa e kuptuar se budallallëku i tij ishte më i madh se padituria e fshatarëve, që ngatërronin traktorin me eskavatorin.
Për fat «Laçi, Bruçi….» mbaroi dikur për t’ja lënë vendin një kënge të shtruar kënduar nga Bik Ndoja:


O se ç’po punojshin tre vllazën
Murin e qytetit tonë….


Burri përballë meje, që kish duruar burrërisht tingujt e zërit të sirenës Feride Kurti, që kishte mbushur veshët e pasagjerëve me « Laç, Bruç dhe Urakë», papritur u çua në këmbë dhe me mirësjellje i kërkoi pronarit të radios ta ulte zërin, deri sa të mbaronte kjo këngë. Pronari i radios e uli në minimum zërin pronës së tij, pak i habitur për kërkesën e bërë. Burri duhandredhës falenderoi përzemërsisht dhe ndezi për t’u qetësuar një nga ato cigaret e holla, të dredhura me aq mjeshtri. Ju kujtoj lexuesve se diktatura e proletariatit na kishte dhënë shumë liri, që nuk i kanë as vëndet më të zhvilluara. Ne lejoheshim të pinim duhan në trena dhe autobuza, kishim të drejtë të thoshim pa frikë dhe me gërma të mëdha, atë që mendonim për punën dhe njerëzit, të shkundnim qilimat nga dritaret, të urinonim të dehur në vende publike, të shkonim në aksione dhe punë vullnetare sa herë të donim apo të luanim futboll para pallatit, pa patur frikë se mund të thyenim xhama. Nëse në Amerikë nga pjatalarës mund të bëhesh milioner, në Shqipërinë socialiste nga karrocier mund të bëheshe antar byroje, traditë që e kemi ruajtur edhe sot.
Ndërkohë, burri i qetësuar lëshonte nga goja rrathë tymi të kaltërt, të cilët duke u zmadhuar degradonin fillimisht në elipse dhe më pas në një mjegullnajë gri të errët.
Kur cigarja u zvogëlua, aq sa po i digjte gishtat, ai e flaku bishtin e mbetur nga dritarja, i cili fluturoi flakërues në ajër. Një xixëllonjë fatkeqe, e gabuar nga shkëlqimi i bishtit dhe e verbuar nga dashuria, e përqafoi atë me mall duke u bërë shkrumb e hi.
Për herë të parë gjatë udhëtimit duart e tij kishin mbetur bosh dhe dukej sikur ai kishte vështirësi për të gjetur një pozicion të rehatshëm për to.
Lëvizjet e duarve të tij ishin të sforcuara. Në fillim ai vuri të majtën poshtë dhe të djathtën sipër, pastaj rolet u ndërruan dhe e majta kishte të djathtën përfund. Kjo lojë duarsh vazhdonte me intervale të parregullta kohe, ku sipas taktit te trurit dirigjues, herë ja hipte e djathta së majtës dhe herë e majta së djathtës. Dikur i mërzitur nga lëvizjet e kota dhe papunësia e duarve, ai nxorri përsëri kutinë dhe qesen e duhanit dhe filloi dredhjen nga e para. Por edhe dredhja nuk po i sillte qetësinë e humbur nga kënga e Bik Ndojës. Në fillim nisi të mërmërisë diçka nëpër dhëmbë, si ish-pronarët dhe viktimat e piramidave, që flasin me vehte kur ecin rrugës dhe pastaj papritur e pakujtuar u afrua drejt meje, sikur donte të më pyeste për diçka. Me një zë të ulët, si fëshfërimë gjethesh, mu drejtua duke parë nga vëndet përbri, me një frikë të dukshme se mos e përgjonte njeri.
Të lutem, dëgjomë dhe besomë! Unë kam ikur fshehurazi nga Pavioni Pesë, por nuk jam më shume i çmëndur, se shumica e doktorëve atje. Pastaj për t’u siguruar se nuk na dëgjonte askush, më kërkoi leje të ulej përbri meje nga ana e dritares.
Për të parën here u bëra kurioz dhe po e shihja me vëmendje. Koka, e qethur tullë si kokat e të burgosurve, kishte pothuaj po aq sipërfaqe flokësh sa edhe zona të dëmtuara nga plagë të formave dhe madhësive të ndryshme.
«Sa duhet ta kenë rrahur të gjorin»! . Ky qe mendimi i parë, që më kaloi ndërmënd.
« Megjithatë une nuk jam i çmëndur » - vazhdonte të fliste ai.
Mua mu duk, se kjo ishte përgjigja për mendimin që pata duke parë kokën e tij .
Unë kam studjuar inxhinjeri ndërtimi në Bashkimin Sovjetik - vazhdoi
Kam punuar dy vjet si inxhinjer në minierën e Bulqizës. Kisha një grua ruse, të bukur si Tatjana Samoilova, që luan rolin e Veronikës në filmin « Shtegtojnë Krillat » .
Si të donte të më mbushte mëndjen se nuk gënjente shtoi :
Në rusisht titulli i filmit është « Letjat zhuravli ». Gruaja ime quhet Ana, kam edhe një vajzë të vogël Valentina ose më saktë i kisha dikur, se ato tani janë në Moskë dhe unë nuk do t’i shoh kurrë. Këtu ndaloi, dhe lotët që shpesh të heqin burrërinë duke të bërë më njerëzor, i kulluan nga dy sytë, të cilët edhe të shuar disi nga vuajtjet ishin ende të ëmbël dhe të dashur. Veshët dhe hundën i kishte aq të vegjël, sa mund t’i kishte pasur edhe në moshë fëminore.
Nuk jam i çmëndur, më beso, ngulte këmbë si fëmijë i vogël.
Kur punoja në Bulqizë, më zgjuan në mes të natës, për të më dhënë lajmin e tmerrshëm se shoku im i ngushtë inxhinjer Agimi, që kishte studjuar bashkë me mua në Moskë, ishte vrarë nga një plasje me dinamit. Lajmi më goditi si rrufe dhe pata një tronditje. Fillova të ngrihem natën, nisa të flas rrugës me vehte. Gruaja më duroi një vit, e pastaj u kthye me gjith’ vajzë në Rusi. Mbeta vetëm, vëllai i madh nuk kishte kohë për mua, motrën e kisha të martuar larg. Vinte njëherë në dy muaj dhe ndaheshim me lotë. Shokët mu larguan, komshinjtë më shihnin rrugës dhe thoshin: “Sa gjynah”! Fëmijët më ngacmonin rrugës dhe më therrisnin “Loni i Shkalluar”. Me që ra fjala, më quajnë Napoleon Shkalla, shkurt Loni. Nuk jam ai Loni i Kombinatit, i cili punonte si roje me armë te hyrja e kombinatit të tekstilit, andej nga futeshin trenat e mallrave dhe e zuri gjumi në një vagon treni. E kur u zgjua në portin e Durrësit, pa i habitur detin dhe thirri sa kishte në kokë: “U mbyt Kombinati!”. Të betohem nuk jam ai Loni!
E di! – i thashë shkurt, se nuk doja ta ndërprisja nga që me zor i lidhte mendimet.
Nga e di ti, u habit ai vërtet.
Jam vetë nga Kombinati – e qetësova unë.
Kam nderin të kem përball një kombinatas – tha ai vërtet i gëzuar.
Kam patur shokë të mirë në Kombinat. E njeh ti Bashkimin, mësuesin e dikurshëm të fiskulturës në gjimnaz? Po Noken, futbollistin e “Tekstilistit”? Po Llaqi berberin? Po Xixiun e lulishteve?
Po, i njoh! – u përgjigja dhe për t’a bindur i përshkrova fizionomitë e tyre.
Ai u kënaq shumë dhe më tha: “Ti je nga ky çast miku im dhe unë do të besoj të fshehtën time të madhe, që nuk e di askush jasht’ familjes sonë.
Mos! – thashe me vehte, ku dreqin i njihja Bashkimin, Noken, Llaqin dhe Xixiun.
Unë quhem Loni Shkalla, vazhdoi ai duke e ulur zërin edhe më sikur po luanim “Telefoni i prishur”. Ashtu në qoshen tonë duke mërmëritur, dukeshim si ata sabotatorët apo spiunët, në filmat e realizmit socialist.
Nuk jam i çmëndur, po ta theksoj! Jam vetëm i tronditur. Kur ndjen më shumë se të tjerët dhe kupton gjëra, që si kuptojnë të tjerët, atëherë të quajnë të çmëndur.
Familja jonë ka një mallkim qindra vjeçar, nisi ai këtë histori sa qesharake aq edhe marramendëse, të ngjashme me ato komplotet e Bestseller-ve të Dan Brown si” Kodi da Vinci “, “Diabolus” apo “Iluminati” .
Ne jemi me origjinë veroneze, vazhdoi Loni, dhe mbiemri i vërtetë i familjes është della Scala. Unë mbaj emrin Loni Shkalla, për nder të stërgjyshit tim të famshëm Lonardino della Scala, të njohur ndryshe si Mastino della Scala. Mastino u vra në vitin 1277 nga një komplot fisnikësh rivalë. Por familja jonë e fuqishme sundoi në Veronë për 127 vjet, aq sa dhe tre shirat e para të vitit të vrasjes se Lonardinos. Familia jonë njihesh si Scaligeri (Skalixheri) dhe sot gjindet e shpërndarë në të gjithë botën. Në shqipëri quhemi Shkalla ose Kallogjeri; në Greqi Kalogeropulos ose Kalogerakis, në Jugosllavi Kallogjeroviç e kështu me radhë. Familja jonë në shekullin e 13 ka qënë e miqësuar me familjen Capello, të quajtur ndryshe Capuleti, familje e madhe veroneze e bërë akoma më e famshme përmes historisë së dashurisë midis Romeos dhe Xhuljetës.
Në atë shekull qyteti i Shkodrës sundohej nga venezianët, me të cilët ne veronezët kishim aleancë ushtarake.


Vazhdon me tej me variantin tim te murosjes se Rozafes